Costa Rica
| Costa Rica ("Ryke küste") | ||
 |
 | |
 Ligging van Costa Rica
| ||
| Basisgegeavens | ||
| Officiele språke | Spaansk | |
| Höyvdstad | San José | |
| Regeringsform | Republik | |
| Godsdeenst | Kristendom (72,6%) Ateisme (27%) Wat anders (0,4%) | |
| Geografy en bevolking | ||
| Uppervlakde - Water |
51.179,92 km² 1,05% | |
| Inwoanertal - Dichtheid |
5.044.197 (2022) 220 inw./km² | |
| Koordinaten | 10° 0′ N, 84° 0′ W
| |
| Oaverige | ||
| Volksleed | "Himno Nacional de Costa Rica" | |
| Münteynheid | Costaricaansken colón (CRC)
| |
| Tydzone | UTC−6 (CST) | |
| Web | Kode | Tel. | .cr | CR | +506 | |
Costa Rica (spaansk vöär ryke küste, in düütsk vroger ouk skreaven as Kostarika) is nen ståt in middenamerika. In et noorden is et nåbers med Nicaragua en in et süden med Panama. In et ousten der van ligt de Karibiske Sey en et in et westen den Stillen Oceaan. Der woanet ungeväär 5 miljoon lüde up ne uppervlakde van 51.180 kilometer in et veerkant. De höyvdstad, San José, is ouk direkts de grötste stad.
Costa Rica steyt as eyne van de vöäruutdenkendste landen van Middenamerika te book. Al in 1949 deaden se öär leager der achterhen üm meyr geld vöär underwys en de verpleyging te hebben. Et land wekket souwat allen stroum natuurlik up. Ouk settet se stark in up ekoturisme. Souwat 27% van et land steyt under natuurbeskarming.
De sovereine ståt Costa Rica is nen republik med nen president. Et hevt al fråi lange ne stabile grundwettelike demokraty en hougupeleid warkvolk. Et land gevt jårliks ungeväär 6,9% van et geld uut an underwys. Wearldwyd is dat mär 4,4%. Ooit haalden et land vöäral inkumsten uut landbouw, mär rechtevoord hebbet se dat ümmeböägd når meyr verskeidene sektoren as financien, sakelike deenstverleyning, farmaceutiske industry en ekoturisme. Vöäle butenlandse fabriken en deenstbedryve warket in Costa Rica's vrye handelsstreaken (FTZ), ümdat et der vöäle vöärdeylen wat investeringen en belastingvöärdeylen angeyt te krygen sint.
Vöär at de spanjaarden der in de 16. eywe binnenvöllen woanden der verskeidene inheymske volker. Binnen et Spaanske Ryk büngelden et der altyd en beaten by an. Et güng nådlous oaver in et Eyrste Mexicaanske Ryk en dårnå de Federale Centraalamerikaanske Republik. Dår splitten et sik van af in 1847 en wör formääl unafhangelik. Nå ne körte börgeroorlog in 1948 dea Costa Rica der in 1949 et leager heylemål achterhen. Et is nu eyne van de weinige landen sunder paraat leager.
Costa Rica land steyt der good vöär in de Untwikkelingsindex (HDI). Wearldwyd steyt et up de 58. stea, en vyvdes in Middenamerika. Et Untwikkelingsprogramma van de Vereynigde Natys (UNDP) meynt, Costa Rica hevt ne vöäle höygere untwikkeling as andere landen med deselvde inkummens. Wat menskelike untwikkeling en ungelykheid angeyt steaket et land boaven de döärsneyde middellyne van de streake uut. Et düt et ouk best as et nöäst andere landen elegd wördt up demokratiske regeyring, persvryheid, gelük en duursame walvårt. De Persvryheidsindeks set Costa Rica up de 8. stea, de Wearldvryheidsindeks meynt et is 35. wat demokraty angeyt en et Wearldgelüksraport segt at et in 2023 et 23. gelükkigste land was. Et land is eyne van de grötste turistentrekkers in de streake.
Land
[bewark | bronkode bewarken]Costa Rica ligt up nen nauwen streppel land tüsken de Karibiske Sey un den Stillen Oceaan. In et noorden ligt et an Nicaragua en in et süden an Panama. Et ligt kort by den eavenaar en hevt en tropisk klimaat med twey seisonen: van december töt april is et dröyge un van mei töt november is et nat. Toch kan et wal mangs reagenen in et dröyge seisoon en is et mangs weaken dröyge in et natte.
Et höygste punt in et land is Cerro Chirripó med 3818 meter. Den höygsten vulkaan is den Irazúvulkaan (3431 m). Et grötste mear is et Arenalmear. Vöär souwyd bekend hevt Costa Rica 14 vulkanen. Sesse dårvan hebbet aktiv eweasd de lätste 75 jår.
Planten un deers
[bewark | bronkode bewarken]Undanks at Costa Rica når verholding en klein ländken is, sint der in de streake mär weinig landen med souvöäle natuurlike verskeidenheid. Et nationaalpark Corcovado is internationaal bekend under ekologen üm de groute verskeidenheid an planten en deers (sou as groute katachtigen en tapirs). Besökers künnet der vanuut gån dat se heyl wat teagenkummet. Et is et eanigste park in et land wåras alle veer soorten inheymske ape te vinden sint: den witkopkapucyn, den mantelbrülaap, den bedreigden Geoffroy-spinaap un et centraalamerikaanske katekerääpken.
Al hevt et land te maken med unbusking, illegale deerhandel en jacht, Costa Rica hevt as eyrste tropiske land untbusking ümme weaten to draien: se doot nu terüggeplanten wat se vordkappet.
Lüde
[bewark | bronkode bewarken]Volgens ne telling uut 2022 woanden der dat jår 5.044.197 lüde in Costa Rica. Lüde kunden ouk angeaven by wat vöär ne grupe se meynden te höyren: 83,6% sea blank of mestise, 6,7% mulatte, 2,4% inheymsk, 1,1% swart of afrokaribisk; 1,1% sea Anders, 2,9% (141,304 lüde) sea dat se nargens by höyrden, en 2,2% (107.196 lüde) löäten de vråge lös.
By ne telling in 2011 was 2,4% (104.000 lüde) by verskillende inheymske volker. De meysten woanet up afeleagene reservaten as deyl van acht grupen: Quitirrisí (in de centrale vallei), Matambú of Chorotega (Guanacaste), Maleku (Noord Alajuela), Bribri (Süüd-Atlantisk), Cabécar (Cordillera de Talamanca), Ngäbe (südelik Costa Rica, langs de grense med Panamá), Boruca (südelik Costa Rica) en Térraba (südelik Costa Rica).
Ouk woanet der vöäle med europääsk blood. De meysten sint van oorsprung spaansk, mär der sint ouk heyl wat med italiaansk, düütsk, engelsk, neaderlandsk, fransk, yrsk, portugeesk un poolsk blood. Der is ouk ne årdige jöädske gemeynskap. De meyste afrocostaricanen sint afstammelingen van jamaikaanske immigranten uut de 19. eywe. See spreaket noch altyd jamaikaansk kreoolengelsk.
Meyr as 83% van de lüde nöömt sikselv blank of mestise (ne mengeling van europääsk un amerindiaansk). Der woanet ouk heyl wat vluchtelingen uut Nicaragua en Colombia in Costa Rica. By skatting 10 töt 15% van de bevolking is feitelik nicaraguaansk of colombiaansk.
De dree grötste städen, med meyr as 200.000 inwoaners, sint San José, Alajuela un Desamparados.
Gelöyv
[bewark | bronkode bewarken]De meyste lüde sint kristelik, med roumsk-katolik as vöärnaamste ströyming (52%). Ungeväär 24% van de lüde segt nargens an te doon.
Språken
[bewark | bronkode bewarken]De officiäle språke van Costa Rica is spaansk, med nen typisk costaricaansken slag der an. Der sint up syn minst vyv inheymske språken, med meyr of mindere erkenning in et land: Maléku, Cabécar, Bribri, Guaymí en Buglere.
Afstammelingen van jamaikaanske immigranten, dee vöäral in de streake Limón woanet, spreaket noch ne ård jamaikaansk patois, wat se selv mekatelyu (van engelsk make I tell you) nömet.