Veluwse taalwiezer

Uut Wikipedia, de vrye encyklopedy

Dit is de Veluwse taalwiezer van Wikipedie. Hier staon zaken beschreven as grammatika, woorden, uutspraak, spelling, uutdrokkingen en plaatsnamen in de verschillende Veluwse dialekten die tot t Nedersaksies beheuren. De Zuud-Veluwse dialekten wörden hier niet beschreven umdat disse dialekten, die tot t Zuud-Gelders erekend wörden, niet Nedersaksies van aord bin.

Informasie veuraof[bewark | bronkode bewarken]

t Veluws is n Nedersaksiese dialektgroep die op de Veluwe espreuken wördt. t Veluws hef twee heufdonderverdelingen, namelik West- en Oost-Veluws, veerder hef zwat elk darp en elke stad zien eigen dialekt, vake is der oek nog es n dialektverschil binnen n darp, stad of buurtschap.

Zo zegen ze in t West-Veluws bv. wulen warken (Nunspeet) of wulie warken (Putten, Elspeet) en in t Oost-Veluws wuloe wärkt (Hattem) of wie warkt (Voorst).

Uutspraak[bewark | bronkode bewarken]

Der besteyt ouk een artikel "Klankleer van t Nedersaksies" mid meyr informaty oaver dit underwarp

Hieronder staon n antal letterkombinasies en de uutspraken.

Schiefwieze umschrieving IPA veurbeeld
ee (1) Nederlaandse ee /eː/ of /eˑ/ been (Nunspeet: /beˑn)
ee (2) zo as in t Nederlaandse woord "beer" /ɪː/ of /ɪˑ/ dele (Nunspeet: /dɪˑlə)
ee (3) zo as in t Nederlaandse woord "beer", mit de <e> van "de" derachter eplakt /ɪːə/, /ɪˑə/ of /ɪə/ kleed (Nunspeet: /klɪˑə̲t/)
ee (4) zo as in t Nederlaandse woord "beer", mit de <e> van "het" derachter eplakt /ɪːɛ/, /ɪˑɛ/ of /ɪɛ/ legen (Nunspeet: /lɪˑɛ̲ɣŋ/)
ao (1) zo as in t Nederlaandse woord "oor" /ɔː/ of /ɔˑ/ naolde (Nunspeet: /nɔˑldə/)
ao (2) zo as in t Nederlaandse woord "oor", mit de <e> van "de" derachter eplakt /ɔːə/ of /ɔˑə/ gaon (Nunspeet: /ɣɔːən/)
ö zo as t Duitse woord "Köln" /œ/ ewörden (Nunspeet: /əʋœn ̩/ of /əʋœdn/)
ui zo as in t Nederlaands /œy/ buize (Nunspeet: /bœyzə/)
-ben an t einde van n woord -bm /bm/ geloven (Nunspeet: /ɾɪbm/)
-ken an t einde van n woord -kng /kŋ/ keuken (Nunspeet: /køˑkŋ/)
-men an t einde van n woord -mm /mː/ dromen (Nunspeet: /dɾoˑmː/)
-nden an t einde van n woord -nn /n/ haanden (/haˑn/)
-nen an t einde van n woord -nn /nː/ kennen (/kɛnː/)
-pen an t einde van n woord -pm /pm/ lopen (Nunspeet: /loˑpm/)
-ven an t einde van n woord -vm /vm/ geloven (Nunspeet: /xəløˑvm/)

Vanaof Putten tot an ongeveer Hoenderloo wörden de uutgangen: -ben, -ken, -men (en gao zo mer deur) uutespreuken zo as ze eschreven wörden (dus bv. /bən/, /pən/, /kən/), in sommige geval wördt de <n> in-eslikt, en in aandere gevallen juust de <e>, dit gebeurt niet arg konsekwent.

Spelling[bewark | bronkode bewarken]

Veur t Veluws besteet der gien spelling die offisieel is vastesteld, dit is zo bie de meeste Nedersaksiese dialekten, hier bin nog gien offisiële spellingssystemen veur emaakt, mer de relatief nieje schriefwiezer "Algemene Nedersaksiese Schriefwieze" ku'j der prima veur gebruken, of aanders de Iesselakkedemiespelling, die ontwikkeld is veur t Noord-Overiessels, Sallaands, Vechtdals en t Oost-Veluws.

Uutgangspunten[bewark | bronkode bewarken]

  • De spelling mut ansluten bie t Nederlaands, mer toch mut de uutspraak tot zien recht koemen.
  • Der bin wat vereenvoudigingen deurevoerd, en dingen die niks van doon hebben mit t Nedersaksies bin deruut ekwakt.
  • Leenwoorden wörden niet veraanderd, dus gien tiesjurt veur n mouwtjeshemde (T-shirt).

Uutwarkingen en meer regels hieronder.

Woorden die eindigen op -en[bewark | bronkode bewarken]

Dit wördt altied voluut eschreven, de tussen-n wördt allinnig eschreven a'j 'm heuren.

Nederlaands Veluws Uutspraak
kijken kieken kiekng
praten praoten praotn
paarden peerden peerdn
voeren voeren voern

Open lettergrepen[bewark | bronkode bewarken]

Liek as in t Nederlaands en de aandere Nedersaksiese dialekten, hef t Veluws gien klinkerverdubbeling bie warkwoorden mit open lettergrepen:

Nederlaands Veluws
lopen lopen (en dus niet loopen of loop'm)
duiken duken (en dus niet duuken of duukng)

Ao of oa?[bewark | bronkode bewarken]

In t Veluws besteet der gien twiefel: altied ao. Dus praoten (praten) en graojen (graden) en oek schaopen (schapen) en aoverheuren (overhoren). A'j de a en de o as twee amparte klanken uutspreken is der in t Veluws dus n klinkerbotsing, disse klinkerbotsing zal niet zoveule veurkoemen mer in dat geval schrief je n koppelteken, zo as in t woord grammatika-onderwies, in bv. Laos/Laotiaans (La·os/La·o·ti·aans) ku'j t gewoon zo laoten, umdat t hier geet um n exoniem (n butenlaandse benaming veur n plaotse of laand), mit n vernedersaksieste anpassing veur t bievoeglike naamwoord, de taal of inwoener(s). Umdat de oa n aandere klank vertegenwoordigt mu'j oek hier op de koppeltekens letten, wulen schrieven dus: auto-alarm (en gíén autoalarm, zo as dat in t Nederlaands edaon wördt). In partie aandere schriefwiezen zie'j op de Veluwe oek soms oa veur de ao.

Grammatika[bewark | bronkode bewarken]

Veurnaamwoorden[bewark | bronkode bewarken]

Darde persoon enkelvoud[bewark | bronkode bewarken]

Veur de darde persoon enkelvoud in persoonlike en bezittelike veurnaamwoorden bestung vanouds gien amparte vrouwelike vorm bie t verwiezen naor personen: dit was 'hie/hij/hee' (hij), '(h)um' (hem), 'zien' (zijn), 'zienend' (het zijne), zo as in aandere Nedersaksiese gebieden. Onder invloed van t Nederlaands bin de vrouwelike vormen 'zie/zee', '()eur', ' '(h)eure' oek veur personen in-evoerd. An t begin van de 21e eeuw verwees nog mer n haandjenvol meensen naor vrouwluui mit 'hie', 'hij' of 'hee'.

Wie en julle[bewark | bronkode bewarken]

Veur de veurnaamwoorden 'wie/wulen' (wij) en 'julen' (jullie) bin der n groot antal plaotselike verschillen. Daorumme vie'j hieronder n overzichte van de woorden die hierveur gebruukt wörden, en waor ze gebruukt wörden. In t onderstaonde overzichte bin de plaotsen Amersfoort, Hooglaand en Leusden op-eneumen, mer in disse plaotsen is t dialekt zo goed as uutestörven. In woorden as wul(i)e of wull(i)e enz. is de uu-klank of u-klank vake niet zo goed te heuren, daorumme bin der oek plaotsen waor wulie en wullie naost mekaar gebruukt wörden. Veur meer hierover zie t boek 'Taal in stad en land - Veluws, Urkers en Utrechts' van Harrie Scholtmeijer.

Wie/wulen (wij)[bewark | bronkode bewarken]

Julen (jullie)[bewark | bronkode bewarken]

Eerste naamval (nominatief)[bewark | bronkode bewarken]

Veluws Nederlaands
Ik ik
Jie, ie(je) jij
Hij/hie/hee hij
Zee/zie zij
Kiek hierboven wij
Kiek hierboven jullie
Zee/zie/zul(l)ie, enz. (darde persoon meervoud) zij

Tweede naamval (genitief)[bewark | bronkode bewarken]

Putters Nunspeets Nederlaands
de miene de mienten de mijne
de joewe t joende/de joenten de jouwe
de ziene de zienten de zijne
de heure de heure de hare
de onze de onze de onze
dat van julie dat van julen dat van jullie
dat van hulie dat van hulen dat van hen

Darde naamval (datief)[bewark | bronkode bewarken]

Veluws Nederlaands
Mien mij
(J)oe jou
Hum hem
Heur haar
Ons/oens* ons
Kiek hierboven/(j)oew jullie
Hulen/hul(l)ie/heulie hen

*Oens gebruken ze in t zujen van de Veluwe, bv. in Putten en Niekark.

Vierde naamval (akkusatief)[bewark | bronkode bewarken]

Veluws Nederlaands
Mien mij
(J)oe jou
Hum hem
Heur haar
Ons/oens ons
Kiek hierboven/(j)oew jullie
Hulen/hul(l)ie/heulie hen

Regelmaotige warkwoorden[bewark | bronkode bewarken]

Nunspeet[bewark | bronkode bewarken]

Vervoeging Tegenswoordige tied Vlejen tied
Ik STAM (+ e) ik heure ik heurden
Jie STAM + en jie heuren jie heurden
Hij STAM (+ t) hij heurt hij heurden
Wie STAM + en wie heuren wie heurden
Julen STAM + en julen heuren julen heurden
Zee STAM + en zee heuren zee heurden

In de vlejen tied wörden de <d> wel eschreven met niet uutespreuken, dus: "jie heuren" (jij hoorde)

Putten[bewark | bronkode bewarken]

Vervoeging Tegeswoordige tied Vlejen tied
Ik STAM ik heur ik heurde
Jie STAM + en jie heuren jie heurde
Hie STAM + t hie heurt ik heurde
Wulie STAM + en wulie heuren' wulie heurden
Julie STAM + en julie heuren julie heurden
Zulie STAM + en zulie heuren zulie heurden

Onregelmaotige warkwoorden[bewark | bronkode bewarken]

Nunspeet[bewark | bronkode bewarken]

Wörden (worden)[bewark | bronkode bewarken]
Tegenswoordige tied Vlejen tied Voltooiden tied
Ik wörde Ik wördden Ik bin ewörden
Jie wörden Jie wördden Jie bin ewörden
Hij wördt Hij wördden Hij is ewörden
Wie wörden Wie wördden Wie bin ewörden
Julen wörden Julen wördden Julen bin ewörden
Zee wörden Zee wördden Zee bin ewörden

De <rd> in wörden/wördden/ewörden wördt assimileerd tot n <n>, dat betekent dat t uutespreuken wördt as: (e)wönnen.

Hebben[bewark | bronkode bewarken]
Tegenswoordige tied Vlejen tied Voltooiden tied
Ik heb(be) Ik had(de) Ik heb ehad
Jie hebben Jie hadden Jie hebben ehad
Hij hef Hij had Hij hef ehad
Wie hebben Wie hadden Wie hebben ehad
Julen hebben Julen hadden Julen hebben ehad
Zee hebben Zee hadden Zee hebben ehad

De <dd> in hadden wördt assimileerd tot n <n>, dat betekent dat t uutespreuken wördt as: hannen.

Doon (doen)[bewark | bronkode bewarken]
Tegenswoordige tied Vlejen tied Voltooiden tied
Ik do Ik dung Ik heb edaon
Jie doon Jie dungen Jie hebben edaon
Hij dut Hij dung Hij hef edaon
Wie doon Wie dungen Wie hebben edaon
Julen doon Julen dungen Julen hebben edaon
Zee doon Zee dungen Zee hebben edaon
Gaon (gaan)[bewark | bronkode bewarken]
Tegenswoordige tied Vlejen tied Voltooiden tied
Ik gao Ik gung Ik bin egaon
Jie gaon Jie gungen Jie bin egaon
Hij geet Hij gung Hij is egaon
Wie gaon Wie gungen Wie bin egaon
Julen gaon Julen gungen Julen bin egaon
Zee gaon Zee gungen Zee bin egaon
Zien (zien)[bewark | bronkode bewarken]
Tegenswoordige tied Vlejen tied Voltooiden tied
Ik zie Ik zag Ik heb ezien
Jie zien Jie zaggen Jie hebben ezien
Hij ziet Hij zag Hij hef ezien
Wie zien Wie zaggen Wie hebben ezien
Julen zien Julen zaggen Julen hebben ezien
Zee zien Zee zaggen Zee hebben ezien
Mutten (moeten)[bewark | bronkode bewarken]
Tegenswoordige tied Vlejen tied Voltooiden tied
Ik mut Ik mos /
Jie mutten Jie mossen /
Hij mut Hij mos /
Wie mutten Wie mossen /
Julen mutten Julen mossen /
Zee mutten Zee mossen /

Putten[bewark | bronkode bewarken]

Worren (worden)[bewark | bronkode bewarken]
Tegenswoordige tied Vlejen tied Voltooien tied
Ik wor Ik worde/wier Ik bin eworren
Jie worren Jie worden/wieren Jie bin eworren
Hie wort* Hie worde/wier Hie is eworren
Wulie worren Wulie worden/wieren Wulie bin eworren
Julie worren Julie worden/wieren Julie bin eworren
Zulie worren Zulie worden/wieren Zulie bin eworren

*Umdat de stam in t Putters gien d het, schrieven wulie hie wort.

Hen (hebben)[bewark | bronkode bewarken]
Tegeswoordige tied Vlejen tied Voltooide tied
Ik het Ik had Ik het ehad
Jie hen Jie han Jie hen ehad
Hie het Hie had Hie het ehad
Wulie hen Wulie han Wulie hen ehad
Julie hen Julie han Julie hen ehad
Zulie hen Zulie han Zulie hen ehad
Doen (doen)[bewark | bronkode bewarken]
Tegeswoordige tied Vlejen tied Voltooide tied
Ik doe Ik dee/deu/dui Ik het edaon
Jie doen Jie dejen/deuien/duien Jie hen edaon
Hie doet Hie dee/deu/dui Hie het edaon
Wulie doen Wulie dejen/deuien/duien Wulie hen edaon
Julie doen Julie dejen/deuien/duien Julie hen edaon
Zulie doen Zulie dejen/deuien/duien Zulie hen edaon
Gaon (gaan)[bewark | bronkode bewarken]
Tegeswoordige tied Vlejen tied Voltooide tied
Ik gao Ik gung Ik bin egaon
Jie gaon Jie gungen Jie bin egaon
Hie gaot Hie gung Hie is egaon
Wulie gaon Wulie gungen Wulie bin egaon
Julie gaon Julie gungen Julie bin egaon
Zulie gaon Zulie gungen Zulie bin egaon
Zien (zien)[bewark | bronkode bewarken]
Tegeswoordige tied Vlejen tied Voltooide tied
Ik zie Ik zag Ik het ezien
Jie zien Jie zaggen Jie hen ezien
Hie ziet Hie zag Hie het ezien
Wulie zien Wulie zaggen Wulie hen ezien
Julie zien Julie zaggen Julie hen ezien
Zulie zien Zulie zaggen Zulie hen ezien
Moen (moeten)[bewark | bronkode bewarken]
Tegeswoordige tied Vlejen tied Voltooide tied
Ik moet Ik mos /
Jie moen Jie mon /
Hie moet Hie mos /
Wulie moen Wulie mon /
Julie moen Julie mon /
Zulie moen Zulie mon /

Lidwoorden[bewark | bronkode bewarken]

In t Veluws gebruken we de zelfde lidwoorden as in t Nederlaands, in t plat wördt t meestentieds aofekort eschreven, umdat al die aofkappingstekens zo'n onrustig beeld geven wörden ze niet eschreven. De lidwoorden maggen oek voluut eschreven wörden (zo as in t Nederlaands), der bin dus twee meugelikhejen:

  • De, het, een; óf
  • De, t, n

Achtervoegsels[bewark | bronkode bewarken]

-lik[bewark | bronkode bewarken]

t Achtervoegsel, dat in t Nederlaands eschreven wördt as -lijk, wördt in t Veluws eschreven as -lik:

Veluws Nederlaands
Eigenliks eigenlijk
Kwaolik kwalijk
Hartelik hartelijk

-ig, -erig, -elig[bewark | bronkode bewarken]

Veluws Nederlaands
Stoffig stoffig
Moekerig vochtig
Griezelig griezelig

-ing[bewark | bronkode bewarken]

In t Veluws wördt t achtervoegsel -ing t zelfde eschreven as in t Nederlaands. In sommige dialekten he'j oek nog t achtervoegsel -ige:

Vertaling 1 Vertaling 2 Nederlaands
Woenige woening woning
Schuttige schutting schutting
Verenige vereniging vereniging
Funderige fundering fundering
Toepassige toepassing toepassing
Vergaorige vergaodering vergadering
Betrekkige betrekking betrekking
Verkerige verkering verkering
Funderige fundering fundering
Hellige helling helling
Huushouwige huushouding huishouding
Verteunige verteuning vertoning

Dagen[bewark | bronkode bewarken]

Veluws Nederlaands
Maondag maandag
Diensdag dinsdag
Woonsdag/woensdag woensdag
Donderdag donderdag
Vriedag vrijdag
Zaoterdag zaterdag
Zundag/zondag zondag

Maonden[bewark | bronkode bewarken]

Veluws Nederlaands
Jannewaori januari
Febrewaori februari
Meert maart
April april
Mei mei
Juni juni
Juli juli
Augustus augustus
September september
Oktober oktober
November november
Desember december

Kleuren[bewark | bronkode bewarken]

Veluws Nederlaands
Rood rood
Geel geel
Blauw blauw
Greun/gruun* groen
Oranje oranje
Paors paars
Raoze roze
Gries grijs
Zwart zwart
Wit wit

*In t West-Veluws zegen ze overal greun, behalve in de umgeving van Hoenderloo waor ze gruun zegen. In t Oost-Veluws zegen ze veural gruun, mer in de gemeente Elburg wördt der greun ezeegd, en in de gemeente Voorst koemen gruun en greun allebeie veur.

Getallen[bewark | bronkode bewarken]

In de Oost-Veluwse dialekten en t Nunspeets he'j nog altied de e-apokope, dit is n deftig woord veur de -e achter n woord (zo as in veertiene) mer de meeste West-Veluwse dialekten hebben dat niet (meer) en daor zegen ze dan veertien.

Veluws Nederlaands
Nul nul
Een, ene een
Twee, tweje twee
Dree/drie, dreje/drieje drie
Vier, viere vier
Vuuf/vuve, vief/vieve* vijf
Zes, zesse zes
Zeuven, zeuvende zeven
Acht*, achte acht
Negen, negende negen
Tien, tiene tien
Elf, elve elf
Twaolf, twaolve twaalf
Dartien(e), daartien(e), dertien(e) dertien
Veertien(e) veertien
Vuuftien(e)/vieftien(e) vijftien
Zestien(e) zestien
Zeuventien(e) zeventien
Achttien(e), achtien(e) achttien
Negentien(e) negentien
Twintig, twientig twintig
Dartig, daartig, dertig dertig
Veertig veertig
Vuuftig/vieftig* vijftig
Zestig zestig
Zeuventig zeventig
Tachentig, tachtig tachtig
Negentig negentig
Honderd, hoenderd* honderd
Tweehonderd tweehonderd
Dree-/driehonderd driehonderd
Vierhonderd vierhonderd
Vuufhonderd vijfhonderd
Zeshonderd zeshonderd
Zeuvenhonderd zevenhonderd
Achthonderd achthonderd
Negenhonderd negenhonderd
Duzend, doezend duizend

*In t West-Veluws zegen ze overal vuuf/vuuftien/vuuftig, behalve in de umgeving van Hoenderloo waor ze de variaant vief/vieftien/vieftig hebben. In t Oost-Veluws heur je overal de ie-uutspraak, behalve in de gemeente Elburg waor je de uu-uutspraak heuren.

Familie[bewark | bronkode bewarken]

Veluws Nederlaands
In de parmentaosie In de familie
Vao(r), va, vader, vaoder vader
Moor, moe(r), monne/moene moeder
Jong(e) zoon
Deern(e)/deren dochter
Breur/bruur broer
Zuster, zus zus
Meuie/meu(e)/tante* tante
Noom, oom oom
Neve, neef neef
Nichte, nicht nicht
Groepvaor, grootvaor, opa opa
Groepmoor, grootmoer, o(e)poe, oma oma

*Meu/meuie en noom kömp altied achter de naam dus Gaart-(n)oom en Jaukjen-meu(ie).

West-Veluwse dialekvergelieking[bewark | bronkode bewarken]

Gao mit de muuspijl over de steerntjes hinne um de infermasie dee derbie heurt te bekieken.

Putters Nunspeets Epers Standardnederlaands
bietje(n) bietjen bettien beetje
beteund beteund schaars, beperkt
bonk* bonke* groot stuk
breekbonen breekbonen sperziebonen, slaobonen sperziebonen
bul bolle bolle stier
deern, deretje(n) deerne, deerntjen deernchen, deerntien, meisien, Une: deertien meisje
duuf duve, doeve doeve, Une: duve duif
edreugen* edreugen* edraagd gedragen
eekmulder, torrewever, gouwe tor eekmulder, Elspeet: romeslaper meimulder, Une/Emst: meikever meikever
eerdbees eerdbeze, eerdbieze, aardbeie, Elspeet: eerdbere, aardbei eerdbeze, Une: eerdbaeze, aardbeie aardbei
eerpel* eerpel* aerpel, eerpel, patätter, Emst: eerdappel aardappel
frommes, vrouw, wief, mins frommes, vrouw, wief, meens vrouwe, Emst: vrouwmense, wief, mense vrouw
frullie vrouwluui, vrouwlu vrouwlu vrouwen
glaozekleed glaozekleed, gordien (uutspraak: gedien), glaozekleed, vitrazie, (wit) gordien (uutspraak: gedien), gläzekleed, tulegordien (verouwerd) vitrage
gordien (uutspraak: gedien), glaozekleed gordien (uutspraak: gedien), glaozekleed, kleed gordien (uutspraak: gedien), gläzekleed gordijn
hen hebben hebben hebben
de hof, de tuun de tune, de hof, de tuin de tuun/tuin, de hof de tuin
iezig, akelik* iezelig, iezig ärg heel, erg
keis, kees keze keze kaas
kiender(s) kienders kiender kinderen
kies kieze, taand koeze kies
kous hoze, kouse hoze kous
krang krang(e) krang(e) binnenstebuiten
kuum kuum, teumig kuum bedeesd, rustig
leed, kwaod, hellig leed, kwaod, hellig hellig kwaad, boos
leer ledder, Elspeet: lere ledder ladder
lontje(n) lontjen löntie(n) lontje
los los lös open, los
luui, lu luui, lu lu, Une/Emst: leu lui
mins meens mense mens
mirreg mirreg middag
moekerig weer moekerig weer moekerig weer broeierig weer
op huus opan op huus an op huus an naar huis toe
overstuur overstuur bedorven (eten)
platte peters platte peters grote bonen, Une: grote bonen, lange tenen tuinbonen
schaal, sjaal* sjaal sjaal, das
schand* schaande schande
schaol* schaole schaal
school* schoele schoele school
sneeg* snejig flink, vlot, gewiekst
strabant strabant pittig, vrijpostig
sukelao sukelao sukela chocola
tunekrupertjen, klein jantjen tunekrupertjen, Elspeet: wienterkoning winterkeuninkien winterkoning
uui, u uie, look (iets ouwerwets) ui, look, Une: ui, look, siepel ui
vao(de)r en moe(de)r* vaor/va en moor/moene/monne va en moe vader en moeder
vulling vullen vul veulen
week weke waeke week
zog motte motte zeug
zeuning zeunige zomp voederbak voor varkens

Overige woorden[bewark | bronkode bewarken]

Aandere dialekten Lokasie Standardnederlaands
oot(jen) Bunschoten, Niekark, vrogger oek Putten oma
luldraod, luliezer, praotiezer, praothoorne Epe, Vaossen of Garder telefoon
kiekkast(e) hele Veluwe televisie

Geografie[bewark | bronkode bewarken]

Veluwse plaotsen en buurtschappen[bewark | bronkode bewarken]

Hieronder vie'j n overzichte van alle plaotsnamen in t Veluws. Plaotsnamen die niet vermeld staon bin hoogstwarschienlik gelieke an de Nederlaandse namen. A'j der ene niet bie zien staon, zet 'm der gerust bie.

Veluws Nederlaands
Aefde Eefde
Apeldoorne Apeldoorn
Armelo (vrogger: Armel) Ermelo
Attem* Hattem
Beekbargen, Bekbargen Beekbergen
Biesteren Bijsteren (Putten}
Bunsjoten Bunschoten
Doezebarg Doesburg
Doorspiek Doornspijk
Emst Emst
Garder Garderen (Barneveld)
Garven Gerven (Putten)
De Gliend De Glind (Barneveld)
Gorssel Gorssel
Halvinkhuzen Halvinkhuizen (Putten)
Harderwiek Harderwijk
Helderbuurt Hell (Putten)
Hunen Huinen (Putten)
Kootwiek Kootwijk
Kootjebroek Kootwijkerbroek
Kootwiekerzaand Kootwijkerzand
Krachtighuzen Krachtighuizen (Putten)
Niekark Nijkerk
Spaokenburg, Spiekendarp Spakenburg
Twelle Twello
Une Oene
Vaossen Vaassen
Veenhuzerveld Veenhuizerveld (Putten)
Voorthuzen Voorthuizen
Waopenvelde Wapenveld
Wekerum Wekerom

Net buten t Veluwse taalgebied[bewark | bronkode bewarken]

Disse plaotsnamen bin zo as ze in Barneveld/Scharpezeel uutespreuken wörden. Waort je: t dialekt van Scharpezeel völt net buten t Nedersaksies, mer bie aandere indelingen der weer net binnen.[1]

Veluws Nederlaands
Aorem Arnhem
Ee Ede
Ereveen Ederveen
Meersbaargen Maarsbergen
Renswou Renswoude
Sjaarpezeil, Sjaarpezeel* Scherpenzeel
t Veen Veenendaal
Wombaarg Woudenberg

Uutdrokkingen / uutdrukkingen[bewark | bronkode bewarken]

Elburgs[bewark | bronkode bewarken]

Elburgs Nederlaands
Zo lek as n teemse. Zo lek als een zeef.
Zo hellig as n spinne. Spinnijdig.
Hij hef de oren kort an de kop. Hij is heetgebakerd.
Gao'j mee in veurdan? Ga je mee naar huis?
Wat bi'j gatgaonde. Wat ben je ongedurig.
De gang derin hebben. Opschieten.
Zee is n grote griepe. Ze is een rare meid.
Een bliend peerd löp daor gien schao. Opschieten.
Hij hef ze an 't bladharken. Hij is niet goed bij z'n hoofd.
De gang derin hebben. Opschieten.
Hij is n lillike smeerdeken. Hij is een gemene vent.
Hij is n wiendbule. Hij is een opschepper.
Hij gaapt as n sprao. Hij is slaperig.
In de parmentaosie. In de familie.

Niekarks[bewark | bronkode bewarken]

Niekarks Nederlaands
't Bin gebeurlike dingen. Het zijn dingen die kunnen gebeuren.
t Is krek van pas / t is krek van zoute. Precies van pas.
t Is schraoi jammer. Niet vet.
t Is veur t anproberen. Het is het proberen waard.
t Luustert nauw. Het komt er precies op aan.
Daor doe'k op an. Daar reken ik op.
Dat trekt an. Dat helpt.
Der bin n hoop eerlike minse in n leeg huus. Eerlijke mensen bestaan niet.
Die het t buskruut ook niet uutevunden. Die is ook niet slim.
Een reupel opschikken/opsjikken; n reupel umgaon. Een plaats opzij gaan.
He-j tieng ehad? Heb je bericht gehad?
Hie zocht naor z'n peerd, en hie zat derop. Met je neus kijken.
Hou je maor kuum. Hou je maar rustig.
Iets anrekommanderen. Iets aanbevelen.
Ik kom tussen tweelichten/tweeduuster. Ik kom als het schemert.
Ik gao rikken. Ik ga naar bed.
Je moen de boel niet zo vertestewieren/verrinneweren. Je moet de boel niet zo vernielen.
Nao n missen komt n gewissen. Na een miskraam spoedig in verwachting raken.
Pak t maor in je knuusten. Pak 't maar in je handen.
We hen de gang. Het begin is er.
Zit niet te ribbezakken. Zit niet te zeuren.
Zoender bluf is t leve muf. Je moet risico's durven nemen in 't leven.

Nunspeets[bewark | bronkode bewarken]

Nunspeets Nederlaands
Kom mer bie Bart in de rie. Kom er maar bij(zitten).
Van de gavel in de grepe vallen. Van de regen in de drup.
Hij hef niet veule bie te zetten. Hij is niet tot veel in staat
Dat avveseert niet. Het schiet niet op.
n Dreuge meert en n natte april, da's krek wat de boer grege wil. Een droge maart en een natte april, is wat de boer graag wil.
Onder t geheur zitten. In de kerk zitten luisteren naar een preek.
t Beslög hum gien stee. Hij trekt zich er niks van aan/hij heeft geen interesse.
Hij mut dat laand laoten liggen. De pacht van dat land is hem opgezegd.
Hij hef edaon ekregen. Hij is ontslagen.
Hij geet mit de pak. Hij vent met textiel.
Mit de minste meuite behulpen ween. Gemakzuchtig.
Hij geef minnig/weinig anhoud. Je kunt moeilijk contact met hem krijgen.
Hij hef n hond zien gijzelen. Hij durft niet te verschijnen.
Hij döt je bie de bok. Hij beduvelt je.
Ik heb der gien fidusie in. Ik heb er geen vertrouwen in.
n Bliend peerd kan daor gien schao doon. Het is daar een kale boel.
Glupend. Potverdrie/dat is erg!
Blenders/keizers. Deksels.
Ja, wisse. Ja, zeker.
Zeutjes mer an. Doe maar kalmpjes aan.
Do mer mit geduld hinne. Doe maar kalmpjes aan.
De wereld is niet raozende emaakt. Doe maar kalm aan.
Hij hef de gank derin. Hij schiet flink op.
t Dak is van t huus. De ouders zijn niet thuis.
Zo lek as n teemse. Zo lek als een zeef.
Hij is gatgaonde. Hij is ongedurig.
Verduld. Warempel.
Achteruutboeren. Zakelijk verlies lijden/interen.
t Speult m'n deur de bek. 't Schiet me direct te binnen.
Dat mu'j m'n niet weer lappen. Dat moet je niet meer doen.
Dat mu'j m'n es anpassen. Dat moet je niet proberen.
Dat zeut mooi an. Dat loopt lekker op.
De boel onder t gat verkopen. De boel verkopen wegens schuld.
De benen der weer onder kriegen. Weer beter worden.
De botten deronder zetten. Flink aanpakken.
Zo zat as espegen spek. Er genoeg van hebben.
Zo dreuge as Sunterklaos z'n konte. Erg droog.
Zo slicht as katoen van n sent t elle. Erg gemeen.
Je kunnen gien kaante mit hum op. Je kunt niks met 'm beginnen.
Allebarstends! Nee toch! (verwondering)
In de buul blaozen. Flink geld uitgeven.
Niks weerd, n hond veur de kruuiwagen, t trekt altied scheef. Waardeloos, als een prutser het werk doet.
Op de lankveter houwen. Aan 't lijntje houden
Die probeert je onder de tonge te veulen. Die probeert je een geheim te ontfutselen.
Ziekte kump te peerd en geet te voot. Ziekte komt vlug maar verdwijnt langzaam.
t Huus bie de schure laoten. Gewoon doen.
Die staon zundag veur de stoel. Die trouwen zondag in de kerk.
Die hebben wat in de pak. Die hebben een baby.
In de kladden griepen. In de lurven pakken.
Warkstellige maken. Ergens aan beginnen/aan de slag gaan.
Die trekt t buis uut veur z'n huushouwige. Die werkt hard voor zijn gezin.
Wie gaon naor berre, t volk wil naor huus. Werd gezegd als het bezoek erg lang bleef zitten.
Hij hef altied t pad tussen de benen. Hij is veel van huis.
Ik gao onder de mannefakturen. Ik ga naar bed.
Op n fotse zitten. In elkaar gefrommeld.
Hij hef der niks mee an de pette. Hij moet er niks van hebben.
Dee leut hum veur n halve stuver n bonestok op de kop anpunten. Die is erg zuinig.
Kniepend zunig/sentedrieter. Heel erg zuinig (iemand).
Dat steet hum goed krange an. Dat bevalt 'm slecht.
Ik gao achter de kazematten. Ik ga naar bed.
Achter de greuntjes gaon. Naar bed gaan.
Hij hef de oren kort an de kop. Hij is heetgebakerd.
Hij steet boven eerde. Opgebaard staan.
Hij hef der paor an t bladharken. Hij is niet meer goed bij z'n verstand.
M'n iest dervan. Ik griezel ervan.
t Groot neudig hebben. Erg arm zijn.
t Zal der niet lieke liggen. Er zwaait wat.
Ze hef de karre ewipt. Ze had een miskraam.
Nao n missen kömp n wissen. Na een miskraam komt er wel een voldragen kind ter wereld.
Die ku'j mit de botten twaolf uur lujen. Die is heel erg mager.
Beter uut de warme as uut n kouwe haand Beter iets weggeven tijdens het leven dan na je dood laten erven.
Hij kan t niet wachten. Hij heeft er geen tijd voor.
t Kiend ligt veur t tielgat te luusteren. De baby wordt spoedig geboren.
Hij geet over zee naor Epe. Hij doet nodeloos ingewikkeld.
Hij stinkt as n baandhond. Hij ruikt een uur in de wind.
Effen n bekvol praoten. Even een praatje maken.
Op huus angaon of de klompen naor huus brengen. Naar huis gaan
Op de tappe zitten. Iemand onder druk zetten.
t Is gien gat in de kop. Er is geen man overboord.
A'j die tegenkoemen, gao'j achter de bomen langes. Daar heb je respect voor.
Niet alles gelieke onder haanden haolen. Niet overal tegelijk mee beginnen.
Daor wi'k aof ween. Dat weet ik niet zeker.
Die he'k goed over de neuze espegen. Die heb ik een flinke uitbrander gegeven.
Dat mut sivieletjes gebeuren. Dat moet nauwkeurig gedaan worden.
n Kop as n tuurhamer. Een stevig vierkant hoofd.
Daor ku'j spul mee kriegen. Daar kun je moeilijkheden door krijgen.
Net pas, ko dood, heui op. 't Komt precies op tijd.
Der zit gien dracht in. Kledingstuk van slechte kwaliteit.
Hij geef net zoveule um vuufentwintig gulden/euro as n boer um n nap vol karnemelk. Hij kijkt niet op geld.
Der is wat ganges. Er is wat aan de hand/gaande.
Mit mekaar in t wiere hebben. Ruzie hebben.
De locht is aofeschraod. De buien zijn weggetrokken.
n Kop as n bolle. Een rood hoofd.
Zo schrao as n talbout. Erg mager.
Langes de bek wissen. De mond afvegen.
Ze bin aofetrouwd/ze bin uut mekaar. Kom er maar bij (zitten).
t Op iemand vortkriegen. De pik op iemand hebben.
n Arnemse reize. Naar de gevangenis.
Je kunnen m'n de bok fotsen. Je kunt me meer vertellen.
Hij hef n vel veur de kop as n bolle. Hij is voor geen reden vatbaar.
n Lopende hond vient licht meer as n liggende. Als je ergens op uitgaat, levert het vrijwel altijd wat op.
Kommandeer je hond en blaf zelf / Je mutten zien da'j generaal wörden dan ku'j n heel leger kommanderen. Bemoei je er niet mee.
Op (hozele) vitlokken. Op blote voeten/kousenvoeten.
De nacht is veur t ongedierte 's Nachts hoor je te slapen
Der is der n paore an t blad harken Hij heeft ze niet helemaal op een rijtje
Mit de waslappe um de prulle stoten Met een washandje je mond afvegen
Bie die is t der net langes escheuten Iemand met een lichte beperking
Hij kan mit de knienden deur de traolies vreten Iemand met een mager gezicht
Ik laote mien de kachel niet anmaken Ik laat me niet gek maken
Mit de kiepen op t rikke gaon Met de kippen op stok gaan
Die is op stro eleegd Die is overleden
Ik had wel veur t raam kunnen staon Ik had wel dood kunnen zijn
Iederene n pinne in de konte slaon Van iedereen kwaad spreken
Daor geet iederene over de klinke Daar wordt over iedereen geroddeld
An de leste memme liggen Aan het korste eind trekken
n Haand in t rad slaon Een handje helpen
Wiend in de hakken kriegen Buitensporig doen als het je goed gaat
Daor he'k gien betrekkige op Dat zegt me niks
Schone an de latte ween Doodop zijn
A'j niet zunig bin, bi'j der zo teinen Als je niet zuinig bent, dan ben je er zo doorheen
Goed te passe ween Het goed maken
Zo fien as gemaolen poppestront Roomser dan de paus
Hoe is dat peerd van stal ekeumen Hoe is dat mogelijk
Der völt niet mee te egen of te ploegen Er is niets mee te beginnen
Kieken o'j waoter zien braanden Je onnozel houden
Zo vlogge as modder* tegen n barg op Traag
Heuren zegen, lög licht Van 'men zegt' klopt doorgaans niet veel

Oldebroeks[bewark | bronkode bewarken]

Oldebroeks Nederlaands
t Is meer wiend as negozie. Het lijkt meer dan het is.
A'j oen eigen kop niet volgt, ku'j ok wel n koolrape opzetten. Je moet vasthoudend zijn om wat te breiken.
Al wat niet esteulen of egeten is kömp wel weer. Raak niet te snel in paniek.
n Wieze henne legt oek wel es n ei in t ruut. Iedereen maakt wel eens fouten.
Ie mutten niet meer op t schaap verstrieken as de wolle weerd is. De kosten moeten niet boven het gewin gaan.
As botter duur is smaakt smolt best lekker. Je moet soms genoegen nemen met iets minder.
Hij hef n mooi kouwchien mar nog gien veugeltien/vrouwchien. Hij heeft wel een huis maar nog geen partner.
Die mut zien klompen oek schief ofdragen. Die is arm.
Die is joe uut de konte eknipt. Die lijkt sprekend op jou.
Hij pröt as n worst zonder vel. Hij kraamt onzin uit.
Ie mutten gien spek zeuken in n hondehokke. Dat is zinloos.
t Gres bie de buurman is altied greuner. Bij een ander lijkt het altijd beter te zijn.
Een aonder zien pot is altied vet. Bij een ander lijkt het altijd beter te zijn.
Die botter op de kop hef mut niet in de zunne gaon (staon). Als je zelf niet zuiver bent moet je je mond houden.
Een schurftig peerd is bange veur de roskamme. Hij heeft een slecht geweten. Iemand met een slecht geweten doet het pijn als iemand zijn vinger legt op de zere plek.
A'j an t bouwen bint mu'j niet achterumme kieken. Je moet niet te veel naar het verleden kijken, dan maak je fouten.
Die schöt nog al es mit spek. Die overdrijft nog al eens.
Een meulesteen an de hals kriegen. Een (te) zware verantwoordelijkheid krijgen.

Putters[bewark | bronkode bewarken]

Putters Nederlans
Dat mes is zo stomp daor ku'j op gaon zitten en naor Keulen riejen. Dat mes is heel erg bot.
Van achteren ku'j n koe in z'n koent kieken. Achteraf is het makkelijk praten.
De hoend en de baos jagen de haos. De vrouw en de puus heuren in huus. De plaats van de man en de vrouw.
De broodkrummels gaon steken. 't Hoog in de bol krijgen.
Oender de gebojen staon. In ondertrouw zijn.
Noen staon wulie in t veurste gelid. Als de beide ouders overleden zijn.
Wat n donkere lucht, t liekt wel kattespie. Er is zwaar weer op komst.
Kwam an, ik slof heen. Nou ga ik maar weer eens.
Eerpels mit blote pootjes. Gebakken aardappels zonder iets erbij.
Koffie van t darde geluui. Oude, slappe koffie.
n Tunekrupertjen is net zo druk mit zien nest as n ooievaor. Het geeft niks hoe groot je huis is, je bent even druk.
Van de gavel in de greep lopen. Van de wal in de sloot raken.
In Hunen melken ze de runen han ze koen, zouwen ze t niet doen. Plagerige uitspraak over de inwoners uit Huinen.
Niks weerd knienen in de wienter; allemaol waoterpenzen. Als je eigenlijk vooraf al weet dat iets mislukken zal.
Donkere maargens en zwaore knapzakken lichten mit de dag op. Het wordt geleidelijk beter.
Daor ku-j gien armeu veur liejen. Dat is goedkoop/een kleine moeite.
Je kunnen niet an t sukelao koken blieven. Het kan niet alle dagen feest zijn.
Van n heel brood an n half helpen, en van n half an n eindjen. Alles opeten.
In geval van nood schel je de eerpels mit de hiep. Je niet uit het veld laten slaan, een oplossing bedenken.
De sjembon is weer geldig. Ongesteld zijn.
Je moen je stikken der mar naor steken. Je moet er maar rekening mee houden.
Ik ken der start noch steul van. Ik ken er niets van.
Boesterig weer. Stormachtig weer.
Moekerig/breuierig weer. Broeierig weer.
Op huus op angaon of op huus angaon. Naar huis gaan.
Bie zukke zetten. Af en toe.

Zie oek[bewark | bronkode bewarken]

West-Veluws Oost-Veluws
Amersfoorts Attems
Armeloos Elburgs
Barrevelds
Bunsjoots
Niekarks
Nunspeets
Putters
Schaarpezeels

Referensies[bewark | bronkode bewarken]

  1. https://web.archive.org/web/20110724164639/http://dialect.ruhosting.nl/wgd/inleiding_rivierengebied.htm


Bronnen / wellen:
  • Elburgs; boek: Woordenboek Elburgs Dialect - en enige wetenswaardigheden omtrent Elburg (Oldheidkundige Verenige 'Arent thoe Boecop')
  • Niekarks; boek: 't Niekarks: umgangstaol, uutdrukkinge en gezegdes (Stichting Oud-Niekark)
  • Nunspeets; boek: Bie Bart in de rie (Heemkundige Verenige Nuwenspete)
  • Oldebroeks; boek: Zo zegge wie dat... in de gemeente Oldebroek (Oldheidkundige Verenige "De Broeklanden")
  • Putters; boek: Putters Praoten - dialect en folklore in Putten (Puttens Historisch Genootschap)