Gewelteekn

Uut Wikipedia, de vrye encyklopedy
t Lös Hoes bie Oatmöske met peardeköppe an de weendvearn

n Gewelteekn is n rechtopstoand sierhoolt boawnan n kop van t hoes. Mangs is t vaste maakt, of oonderdeel van n oelebröd in n nok van t hoes. Gewelteekns komt in heel Neerlaand vuur, mear beent t meest in Tweante en n Achterhook te veendn.

Soortn[bewark | bronkode bewarken]

Gewelteekn met leawnsboom, kruus, aanker en hart
Doonderbessem met zunnerad

Dr beent 2 soortn gewelteekns:

Peardeköppe[bewark | bronkode bewarken]

De gekruuste peardeköppe komt in Tweante en n Achterhook nog mear weainig vuur. Vake beent t versierde oeteandes van de boetnste weendvearn, en slim verseempeld. n Bekeandn veundst van weendvearn met peardeköppe is edoan in de putte van valborg Altenburg in Hessen-Nassau. Disse komt oet t eerste joarhonderd v. Chr., en hebt ne germoanse beduding. Dit is n euldstn veundst van peardeköppe. n Vörm is meesttieds t zelfde, en t maakt doarbie neet oet wodöanig nen vörm t dak zelf hef.

Ne verkloarige vuur de peardeköppe mut in t oolde Heednse geleuf ezocht wordn. In vuurkristelike tiedn wördn zelfs echte peardedoodsköppe gebroekt. Later wördn disse in t weendvearnhoolt verwoarkt. De peardeköppe zoln ongeluk wearn zo as zeekte, stoarfte, geeste, ezw. Doarnöast was t kruus wat de köppe saamn maakn neudig um n nokbalkn te dreagn. Seend t midln van t 18e joarhonderd wördn de peardeköppe al mear vervöngn duur kattelieke of protestaantse teekns, dee at tusken de weendvearn an n nok eneageld wördn. In dee tied wör dr nog wal boawn de nienduurn (de grote inriejduurn) peardeköppe eheuldn, mear an t boawneande köm n gewoon kruus.

Doonderbessems[bewark | bronkode bewarken]

Vroger was t gebrukelik um doonderbessem, of doonderboard (hoeslook) op t dak te loatn gröain um t dak good vaste te legn. Doarumme was t ook symbolies, umdet t pleantjen dus beskoarmige beud. t Kristendom verdrung disse tradisie en zorgen det t als "duwels" wör besteampeld. Mear de boern woln dr nog neet of, en gebreukn ne verseempelde ofbeeldige van n doonderbessem in öare gewelteekns. De doonderbessems hebt op völle plaatsn de peardeköppe verdrungn. Ze woarkn bie doonderskoer ook better as beskoarmige teegn inslag van t löchtn, umdet ze wat heugerder beent. Vuurdet t kristendom köm, hadn doonderbessems vake heednse ofbeeldiges, zo as n zunnerad, koornoarn of zwaann. Disse wördn met de kristening tot kristelike teekns verdreeid.[1]

Kattolieke teekns[bewark | bronkode bewarken]

Kattolieke gevelteekns hebt vake kristelike ofbeeldings, met mangs oolde heednse invloodn. Ne völle vuurkomnde kombinasie is t Geleuf, hoppe en leefde, in de vörme van n kruus, aanker en herte. Mangs wordt hier dan nog n leawensboom of koornoarn bie edoan. As vroger ene van de keender oet n gezin ne opleaidige as misdeender of aandersoortig geestelik leawn invuldn, wör dr n miskelk in t gewelteekn verwoarket. n Peunt van völle vroagn is t Hosti-teekn, umdet den roondn vörm eawnwal ne ofbeeldige van de moane of de zunne kan wean.[2]

Protestaantse teekns[bewark | bronkode bewarken]

Umdet protestaantn vanoet öare oawertuging gin ofbeeldiges van koarkelike dinge magnt maakn, beent öare gewelteekns vake sober. Hervörmden hebt vake ne lelie of nen leawnsboom (dus feailik toch n heednsen doonderbessem) op n gewel. Vake is t herte dr ook nog bie in edoan.

Aandere (Heednse) teekns[bewark | bronkode bewarken]

De meeste van ooldsher heednse teekns beent verdreeid en hebt ook ne kristelike beduding. t Zunnerad kan zo ook wiezn op t licht van Kristus, n doonderbessem kan ook n leawnsboom beduudn en moanestaandn wördn heailige hosti's. Ook wordt r nog steeds wal pearde in de teekns verwoarket, mear det is mear as earbetoon an t Sassise oarfgood. Wier aandern nemt t volksgeleuf met n knipeugken en hebt n oetneugnd borrelgleasken in t gewelteekn.

Oawerzicht van teeknoonderdeeln[bewark | bronkode bewarken]

De volgende ofbeeldings wordt vake gebroekt in gewelteekns. Ze hebt allemoal ne eegne gedachte.

pearde[bewark | bronkode bewarken]

In t boernleawn van hoonderden joarn terugge warn pearde onmisber. Ze steundn ook symbool vuur vruchtberheaid en kracht. Vearder is t bekeand det in t vuurkristelike geleuf peardeköppe gebroekt wördn as ofwearing teegn t kwoad.

leawnsboom/doonderbessem[bewark | bronkode bewarken]

n Leawnsboom is ene van de euldste germaanse teekns van vruchtberheaid, en kan verwiezn noar n leawnsboom Yggdrasill oet de Germaanse Mythologie. Aanderzieds is de gedachtensproonk noar de meiboomvierings, dee't ook in t Neersassiese gebeed nog wal vuurkomt, vlot emaakt. Vearder kan n leawnsboom stoan vuur n vast geleuf.

Zunnerad[bewark | bronkode bewarken]

Algemeen vuurkomnd vruchtbarheaidsteekn. In de zunnekultus is t zunnerad t teekn van leawn en geluk. In Tweante keump t völle vuur in Roomske gewelteekns en hef dan de betekenis van 'Kristus, Lecht van de wearld'. t Zunnerad is woarskienlik oawer enömn oet de Noorse mythologie, woer t bekend steund as t Rad van Wodan.

Wuuwnde koornoarn[bewark | bronkode bewarken]

Teekn van n oogst, de dagelikse stoete, welvoart, röste en vrea.

Aanker[bewark | bronkode bewarken]

t Aanker is t algemeen bekeande teekn van de hoppe. Vake wörd'e saamn gebroekt met t kruus (geloof) en t harte (leefde). t Gleaske hierin köm wal es vuur in t gewelteken van n kafee.

harte[bewark | bronkode bewarken]

t Harte steet vuur de leefde. Bie de Roomsken kan t ook t heailige harte van Maria beteekn, of vuurkristelik as t teekn van Moder Earde, of de vrouwe in t algemeen. [3]

Rechtevoort[bewark | bronkode bewarken]

Duur de hudige dialektrenaissance goat wier völle leu op zeuk noar strek-eegne dinge. Nen roondgaank duur Tweante löt zeen det gewelteekns oaweral nog in trek zeent, en dr is zelfs in 2009 nen wedstried ewest vuur t ontwoarpn van gewelteekns. De inzeandings leutn zeen det gewelteekns met de tied met köant. Dr warn zelfs gewelteekns met islamitiese invloodn[4]

beuke[bewark | bronkode bewarken]

  • Jan Jans, Everhard Jans (1964) Gevel- en Stiepeltekens in Oost-Nederland. Uitgeversmij Van der Loeff bv, Enschede

Reffereanties[bewark | bronkode bewarken]

Bronnen / wellen:
  1. http://members.home.nl/g.vaanholt/gevel2.htm
  2. http://www.geocities.com/twentschgenootschap/geveltekens.htm
  3. https://web.archive.org/web/20130918210415/http://hetnoaberschop.nl/Vereniging.html
  4. Twentsche Courant Tubantia 5 november 2009 Eiken gevelteken als spiegel van de moderne tijd